Ga naar inhoud

Eerlijke en Schaalbare Energiegemeenschappen

Blog (II) door Yvo Hunink


Wat is een energiegemeenschap?

Het energienet decentraliseert steeds verder. Hernieuwbare opwek vindt plaats in de haarvaten van het energienet op laagspanningsniveau. Het eigenaarschap van de infrastructuur komt daarmee ook in handen van steeds kleinere organisaties en particulieren, die soms ook gedeeld eigenaarschap hebben. Daar komen energiegemeenschappen in beeld, om dat eigenaarschap en de verdeling van opbrengsten te managen. Daarnaast, doordat deze hernieuwbare opwek niet een vast patroon volgt en afhankelijk is van licht en/of weersinvloeden, kan het zinvol zijn om lokale opslag of uitwisseling van energie tot stand te brengen, om zo maximaal zelf gebruik te maken van lokaal opgewekte energie of om het publieke energienet van pieken te ontlasten. Ook daar kunnen energiegemeenschappen van waarde zijn.

Europa ziet ook de waarde van dit soort lokale gemeenschappen rondom energie infrastructuur en heeft daarom in de Clean Energy Package de definitie van een energiegemeenschap (citizen energy community) laten vastleggen, namelijk: een juridische entiteit die is gebaseerd op vrijwillige en open deelneming die wordt gecontroleerd door de leden of aandeelhouders in de vorm van natuurlijke personen, bedrijven of lokale autoriteiten zoals gemeenten, wiens primaire doel is om voordelen voor het milieu, de lokale economie of de sociale gemeenschap te geven, in plaats van winst te maken, en welke in activiteiten mag deelnemen rondom de generatie, distributie, levering, consumptie, aggregatie, opslag en laden van energie of andere energiediensten aan de leden van de gemeenschap. 

In Nederland is de coöperatie de juridische entiteit waarbinnen energiegemeenschappen zich kunnen verenigen, en dat doen de Nederlanders volop. Afgelopen jaar stond het aantal mensen dat lid is van een coöperatie op 112.000 verdeeld over 676 coöperaties, een verdubbeling in 5 jaar. Samen wekken deze coöperaties al voor zo’n 380.000 huishoudens energie op, zo’n 80% via wind en 20% via zon. 

Welke uitdagingen staan energiecoöperaties in de weg?

Eerlijkheid
Hoewel coöperaties an sich de barrière om te investeren in energie infrastructuur al verlagen, is inclusie een blijvende uitdaging. Doorgaans zijn mensen die lid worden van een coöperatie kapitaalkrachtig of voldoende op de hoogte van de mogelijke voordelen die het met zich mee kan brengen. Met de groeiende waarde creatie die er binnen coöperaties plaatsvindt, heeft gebrek aan inclusie ook direct gevolgen voor de ongelijke verdeling van die waarde creatie. Daarbovenop komt dat ook binnen coöperaties ongelijkheden kunnen optreden, immers zij met de grootste of meeste assets genieten de grootste voordelen. Bij lokale verdeling van energie kunnen bijvoorbeeld huishoudens met opslagcapaciteit meer voordeel behalen dan huishoudens die niet de beschikking tot deze assets hebben, bijvoorbeeld door met een elektrische auto op strategische momenten te laden, iets wat overigens nu ook al met nieuwe contractvormen kan. De vraag is dus, hoe kunnen we onze coöperaties op zo’n manier structureren dat de gemeenschap optimaal kan meeprofiteren?

Opschaling en Professionalisering
Een actueel probleem dat zich bij coöperaties begint af te spelen is dat de groei zo hard gaat, dat het lastiger en lastiger wordt om de coöperatie te besturen. Doorgaans bestaat het bestuur van de coöperatie uit vrijwilligers, die maar beperkte tijd hebben of willen besteden hieraan. Hoe groter de coöperatie, hoe meer dat ook van het bestuur vraagt. Daarnaast is in kleinere coöperaties het makkelijker om de leden actief, betrokken en geïnformeerd te houden dan bij grotere coöperaties. Bovendien is de ledenadministratie en informatiehuishouding bij kleinere coöperaties nog te overzien, maar beginnen er bij sommige grotere coöperaties daar ook scheurtjes in te ontstaan, zeker nu ook de functies die coöperaties volbrengen worden uitgebreid, zoals gemeenschappelijke opwek, opslag, aggregatie, interne handel van energie en soms zelfs beheer van distributienetwerken. Ook komt het voor dat lokale coöperaties samenwerkingen zoeken met gemeenten of netbeheerders, maar niet als serieuze samenwerkingspartner worden gezien. Ook bij de aanvraag van subsidies komt er steeds meer kijken. Het is daarom van belang om energiecoöperaties de juiste tools en kennis te geven om te kunnen transformeren tot grotere en professionelere organisaties. Zo kunnen de energiecoöperaties de benodigde impact bewerkstelligen om de lokale energietransitie te volbrengen.

Participatie
Wanneer we de juiste basis voor een eerlijke en schaalbare coöperatiestructuur hebben, is het van belang om naast de ‘usual suspects’, ook de mensen in de samenleving te stimuleren die doorgaans geen lid worden van coöperaties. Niet eerder lagen er zoveel kansen om eigenaarschap over de lokale energiehuishouding te beleggen in de buurt en om zo de weerbaarheid van de lokale economie te waarborgen en afhankelijkheden te verminderen van internationale regimes rondom fossiele energie. Ook kan de coöperatie helpen om zorg te dragen voor bestaanszekerheid, door te zorgen dat er altijd voldoende energie tegen een betaalbare prijs is om zo in de basisbehoeften van mensen in de gemeenschap te kunnen voorzien. Om deze voordelen te kunnen behalen dient de lokale energiegemeenschap breed gedragen te zijn, met een diverse groep aan deelnemers. De vraag is hoe coöperaties zo’n diverse groep mensen kunnen stimuleren om onderdeel van de coöperatie te worden.

Welke voordelen biedt web3.0 bij het inrichten van energiegemeenschappen?

In de afgelopen jaren is blockchain en aanverwante technologie een veel genoemde oplossing voor het tot stand laten komen van energiegemeenschappen. Het decentrale peer-to-peer karakter van de technologie komt sterk overeen met de opzet van lokale verdeling van energie met diverse eigenaren en hun assets. Onderzoek wijst uit dat er duidelijke voordelen bestaan. Niet alleen in relatie tot energiemanagement op laagspanningsniveau, maar ook voor het in staat stellen van kleinere gebruikers om actiever deel te nemen in het lokale energiesysteem en er meer waarde uit te onttrekken, door bijvoorbeeld onderlinge uitwisseling tussen gebruikers. Soms wordt er gesproken over dat hierdoor de energiesector geholpen wordt om verder te democratiseren. Hieronder wijden we uit over hoe blockchain de specifieke uitdagingen die in vorige alinea genoemd zijn kan helpen oplossen.

Rondom eerlijke verdeling van energie zijn er verschillende publicaties verschenen met onderzoekers gelieerd aan coalitiepartners Centrum voor Wiskunde (CWI) en Informatica en TU Delft. Een van de conclusies die daaruit getrokken wordt, bijvoorbeeld, is dat gemeenschappelijke opslag van energie, t.o.v. van individuele opslag binnen huishoudens, niet alleen een eerlijkere verdeling van baten geeft, maar netto de gemeenschap meer oplevert. Een win-win dus. De CWI-onderzoekers werken ook aan nieuwe algoritmen voor een eerlijke verdeling van voordelen van gezamenlijke energiebronnen en batterijen van de gemeenschap met Shapley value als indicator, een term uit de ‘collaboratieve speltheory’. Maar hoe organiseer je zulke gemeenschappelijke assets, vooral in grotere gemeenschappen? De 2Tokens Energy Workgroup heeft in 2022 een whitepaper voor een decentrale infrastructuur voor gefractioneerd eigenaarschap van energieassets ontwikkeld. In 2023 richt de Werkgroep Energie zich op de tokenisering van de energieopwekking, Garanties van Oorsprong, Renewable Energy Credits en andere datastromen.

Zo’n infrastructuur kan ook helpen in de opschalingsuitdaging waar coöperaties voor staan, waardoor eigenaarschap gemakkelijk kan worden doorgegeven, bijvoorbeeld in het geval van een verhuizing. Dit kan de opmaat zijn voor het organiseren van coöperaties als een ‘Decentralised Autonomous Organisation’ (DAO), een component van web3.0 waarbij governance en afspraken binnen een gemeenschap democratisch besloten en vervolgens via open systemen geautomatiseerd zouden kunnen worden door algoritmes op basis van smart contracts te integreren in de waardeuitwisseling en verdeling. Het ontwerpen van zo’n gemeenschap, op basis van web3.0 technologieën, is echter nog niet zo makkelijk. In het project Charging the Commons van o.a. de HvA, waar de DBC kennispartner in is, is er onderzoek gedaan naar hoe gemeenschappen rondom gemeenschappelijke middelen, zoals energie, kunnen worden ontworpen met web3.0 in het achterhoofd. Een van de resultaten uit de eerste fase is een design framework met 6 dilemma’s waar een gemeenschap overeenstemming over moet vinden, voordat de specifieke inrichting van het systeem op juiste wijze gedaan kan worden. 

De laatste uitdaging is het stimuleren van participatie. Bij uitstek is het mechanism design (omgekeerde game theory) wat ten grondslag ligt aan token-incentive modellen, een speelveld waarin stimulatie van gewenst gedrag kan worden ontwikkeld, zo ook bij energiegemeenschappen. Zo zijn er financiële gewinnen te bedenken die actieve participatie zouden stimuleren, denk aan een flexibele energieprijs op basis van lokale data over het netwerk en haar limieten, of een ‘balans token’ dat in evenwicht houden van het energienet beloont.

Maar er zijn nog meer vormen te bedenken buiten het energiemanagement domein, zo laat het project Energieknip zien van Gemeente Emmen i.s.m. Blocklab Drenthe (DBC-hub sinds 28 juni). Hierbij is een privacy-compliant product getest waarbij geoormerkt geld, in de vorm van tokens in een wallet, ingezet wordt om subsidiegeld te verdelen voor het verduurzamen van huizen dat bij lokale winkeliers besteed kon worden. De slimmigheid zit hem daar niet alleen in het gebruik van blockchain om de waardetransactie van gemeente naar winkeliers te automatiseren en double spending van tokens te voorkomen, wat aantoonbaar werd bij een mislukte poging van een huishouden om kort na elkaar op verzend te drukken om het systeem te omzeilen. Meer dan dat gebruikt de Energieknip effectief UX-design, zoals grotere beloningen bij invullen van vragenlijsten, terugstortingen als je geen verduurzamingssubsidie nodig hebt die terug in te pot komt, en in serie gegenereerde QR-codes met ingebouwde wijkafhankelijkheid zodat het geld echt op de juiste plek komt zonder herleidbaar te zijn, en zelfs een real-time saldo monitor waarop ambtenaren live het geld kunnen zien verdwijnen. De pot was dezelfde dag leeg, in de zakken van de winkeliers, waarop de gemeente besloten heeft de pot direct aan te vullen. Een deel van het succes is toe te schrijven aan de keuze om in de communicatie en tijdens het ontwerp van de gebruikerservaring het niet over expliciet over blockchain technologie te hebben, omdat dit tot argwaan of nodeloze technische discussies kan leiden, maar het te houden bij de technische beschrijving die onderdeel van de security en privacy audits uitmaakt. De Energieknip kan als generieke tool worden ingezet voor het geven van een financiële compensatie voor bepaalde gewenst gedrag, zo heeft Gemeente Heerlen het voor een vitaliteitsproject ingezet. Gemeenten kunnen zo’n ‘knip’ ook inzetten voor het stimuleren om lid te worden van een energiecoöperatie, bijvoorbeeld in wijken waar deelname achterblijft.

Bij elk van de drie opgeworpen uitdagingen lijken er dus redenen om web3.0 technologieën te gebruiken om deze op te lossen.

Hoe wilt de Dutch Blockchain Coalitie verder van waarde zijn?

Om onze coalitiepartners te helpen deze uitdagingen het hoofd te bieden, organiseren we op 26 januari een bijeenkomst, met daar in 3 workshops onder leiding van verschillende partners rondom het thema van energiegemeenschappen, waarbinnen de bovengenoemde uitdagingen centraal staan.

  1. Eerlijke algoritmische verdeling van energie en waarde.
    (Centrum voor Wiskunde en Informatica)

  2. Een open en schaalbaar systeem voor het opereren van energiegemeenschappen (Rijksdienst voor Ondernemend Nederland)

  3. Het stimuleren van participatie via de ‘Knip’ - een privacy-compliant tool voor financiële compensatie voor gewenst gedrag
    (Blockchain Lab Drenthe)

Met de resultaten uit de workshops zullen we bepalen wat het vervolgtraject kan zijn en welke activiteiten de coalitie moet gaan neerzetten om deze uitdagingen het hoofd te bieden. Met als doel een toekomstbestendig, duurzaam en democratisch bestuurbaar energiesysteem in lokaal eigenaarschap.

Wil je deelnemen? Stuur een e-mail naar yvo.hunink@dutchblockchaincoalition.org.

Tijdens het evenement loopt er parallel ook een track rondom Duurzame Leveranciersketens (Sustainable Supply Chains), waarvoor een aparte blog is geschreven. 

Gerelateerde pagina's:
over het bericht: Duurzame Leveranciersketens – Track Blog
12 januari 2023

Duurzame Leveranciersketens – Track Blog

over het bericht: Doorkijk naar de coalitie uitdagingen op Duurzaamheid & Energie - Blog
12 januari 2023

Doorkijk naar de coalitie uitdagingen op Duurzaamheid & Ener...

Meer informatie over het onderwerp Energie en Duurzaamheid via:
over het bericht: Yvo Hunink

Yvo Hunink

Program Lead Digital Product Passports